salgının 100 günü — bölüm 3
bölüm 3 (11 ocak 2020 - 21 ocak 2020)
Çin’de beklenen gün gelmişti. chunyun bahar Festivali sebebiyle, 11 ocak’tan itibaren seyahatler başlamıştı. havaalanları, tren istasyonları hınca hınç doluydu. wuhan’dan neredeyse 5 milyon kişi çoktan yola çıkmıştı.
11 ocak’ta dünya sağlık örgütü, çin’den gönderilen yeni tip koronavirusün genetik dizilimini teslim almıştı. bu dizilim, hasta kişilerin tespit edilebilmesi için geliştirilmesi şart olan koronavirüs testler için çok önemli bir bilgiydi. çin hükümetine, bu paylaşımı sebebiyle teşekkür edildi. aynı zamanda çin’in gösterdiği izleme ve takip sürecinden de memnuniyetler dile getirildi. bu güzel haberi, çin’den gelen kötü bir haber gölgede bıraktı. 61 yaşındaki bir kadın hasta yeni tip koronavirüse bağlı gelişen solunum yolu hastalığının komplikasyonları sonucu hayatını kaybetmişti. bu, dünyada rapor edilen virüse bağlı ilk can kaybıydı.
12 ocak’ta virüsün genetik dizilimi, bütün dünya ülkeleri ile paylaşıldı. virüsü tespit etmek üzere geliştirilmesi gereken testlerin üretimi için gerekli çalışmalar için de kronometre çalışmaya başlamıştı.
13ocak’ta dünya sağlık örgütü’nün bir açıklaması haber merkezlerine bomba gibi düştü. wuhan dışındaki ilk vaka, tayland’da tespit edilmişti. 5 ocak’ta şikayetleri başlayan bir hastanın üşüme, ateş, boğaz ve baş ağrısının olduğu, 5 aile bireyi ile birlikte toplam 16 kişilik bir grupla 8 ocak’ta wuhan’dan geldiğinin bilindiği ve bu kişinin şikayetlerinin devam etmesi üzerine aynı gün hastaneye yatırıldığı bilgisi verildi. hastanın genel durumunun iyi olduğu ve iyileşmeye devam ettiği söylendi. hasta, tayland havaalanında kurulmuş bir termal kamera tarafından, ateşinin yüksek olması üzerine tespit edilmişti ve buradan hastaneye kaldırılmıştı. hastanın wuhan’da bahsi geçen pazara gitmediği ancak başka yerel pazarlarda bulunduğu öğrenildi. henüz virüsün genetik dizilimi bilinmediği için hastanın izolasyon altında tutulmasına karar verildi.
11 ocak’ta virüsün genetik şifresinin paylaşılmasını takiben hemen 12 ocak’ta reverse-transcriptase polymerized chain reaction (PCR) adı verilen bir yöntemle virüs tespit edildi.
meraklısına: virüs nasıl tespit edilir?
virüsün genetik dizilimi, çin’de, numunelerden alınan örnekler hem hücre kültüründe üretilip viral RNA’sı izole edilerek yeni nesil dizilenme yöntemi ile tespit edilen fragmanların birleştirilmesiyle hem de üçüncü nesil dizilenme yöntemi denilen genom üzerindeki fragmanları kırmadan bir bütün halinde okuyabilen bir yöntemle yapıldı. daha sonra da primer denilen bir takım kimyasallar geliştirilerek, alınan numunelerde virüsün RNA’sının var olup olmadığı test ediliyordu. bu işlem için oldukça deneyimli ve bilgili bir ekibe ihtiyaç vardı. burada dikkati çeken, tayland hükümetinin, dünya sağlık örgütü tarafından gönderilmiş virüsün genetik diziliminin ellerine geçmesinden neredeyse 12 saat sonra, aynı gün içinde, PCR testi yapabilecek şekilde hazır olmasıydı. yapılan PCR testi sonucu da bu kişinin, wuhan’da hastalığa sebep olan 2019 yeni tip koronavirüsü ile hasta olduğunu ortaya çıkardı.
tayland hükümeti, 3 ocak tarihinden itibaren wuhan’dan gelen yolcuları termal kamera ile takibe başlamış, bunu suvarnabhumi, don mueang, phuket ve chiang mai havaalanlarında başlatmıştı. bu dönemde 8 şüpheli ve ateşi olan yolcu suvarnabhumi havaalanı’nda tespit edilmişti. bunlar derhal izole edilerek testleri yapıldı ancak hiçbirisinde virus tespit edilmedi. tanısı konan hasta ve birlikte olduğu 16 kişinin de içinde olduğu tum diğer yolcular da takip edilmeye başlandı. bu yolculardan bir tanesinde solunum yolu şikayetleri olması üzerine test yapıldı ve başka bir solunum hastalığı virüsü olan respiratory syncytial virüs (RSV) tespit edildi.
14 ocak’ta dünya sağlık örgütü, sosyal medya üzerinden çin makamları tarafından yapılan ön çalışmalarda virüsün insandan insana geçtiğine dair heniz bir kanıt olmadığını duyurdu.
bu haberlerin üzerine yine aynı tarihli açıklamasında dünya sağlık örgütü, tayland’a da, çin’de olduğu gibi bir seyahat kısıtlamasının gerekli olmadığını bildirdi. ayrıca bu açıklamada henüz sağlık çalışanlarına bir bulaşmanın söz konusu olmadığı, 3 ocak’tan beri de yeni vakanın görülmemiş olması sebebiyle henüz insandan insana bulaşmanın olduğunu söyleyecek yeterli kanıt olmadığı eklendi.
16 ocak’ta haberler bu sefer japonya’dan geldi. japon sağlık ve çalışma bakanlığı, wuhan’a seyahat etmiş ve dönmüş bir kişide virüsün tespit edildiği haberini verdi. bu, çin’in dışındaki bir ülkede görülen ikinci vaka olarak tarihe geçti. hâlâ hastalığın, yabani hayvan pazarlarındaki hayvanlardan insanlara geçtiği sanıldığı için, alınması gereken önlemler arasında bu tür marketlerden alışveriş yapılırken uyulması gereken hijyenik kurallara odaklanıldı. bu ikinci vakanın da tespitine rağmen dünya sağlık örgütü, halen uluslararası bir seyahat ve ticaret yasağının gerekli olmadığını söylüyordu. ancak global seyahat şekilleri incelendiğinde de, yeni vakaların görülebilmesinin olası olduğuna dair endişeler dile getirilmişti.
yine aynı gün, pan-amerikan sağlık organizasyonu ve dünya sağlık örgütü amerika bölge ofisi’nden ilk epidemiyolojik uyarı metni yayınlandı. bu uyarı metninde uluslararası yolcular için öneriler, enfeksiyondan korunma ve kontrol önlemleri ile laboratuvar testleri konusunda bilgiler vardı. bu metinde, 25 ocak’ta kutlanmaya başlayacak çin yeni yılının yaklaştığı, çok büyük kitlelerin seyahat etmeye başlayacağı işaret ediliyordu. sağlık personeli ve kuruluşlarının hazır durumda olması gerektiği, hastaların tespiti için de testlerin bulundurulması gerektiği önerildi.
17 ocak’ta, yeni koronavirüsün salgın dinamiklerini analiz edebilmek için dünya sağlık örgütü bünyesinde bir modelleme ekibi kuruldu. salgının matematiksel modeli kermack ve mckendrick tarafından 1927 yılında tarif edilmişti. SIR modeli de adı verilen bu yöntemle bir salgın durumunda hastalığın ortalama bulaşma süresi, bulaşma katsayısı ve iyileşme süresi hesaplanabiliyordu. daha ileride çok defa bahsedilecek R0 (R naught) değeri yani virüsün üreme katsayısı da bu modelle hesaplanabiliyordu. bu hesaplamalar özellikle yeni tanınan bir virüs ve onun sebep olduğu salgın konusunda özellikle temel birtakım epidemiyolojik bilgilere sahip olabilmeye imkan tanıyordu.
18 ocak’ta dünya sağlık örgütü batı pasifik ofisi, o ana kadar olan bilgilerimizi altüst eden bir tweet attı. son gelen bilgilere göre çin makamları hastalığın tespit edildiği tüm vakaların huanan pazarı ile ilişkili olmadığını tespit etmiş, bu pazara hiç gitmemiş insanlarda da hastalığın görüldüğünü bildirmişti. bunun üzerine hastalığın, sınırlı da olsa, insan insandan insana geçebileceği duyuruluyordu. bu sebeple çin’in artmış hasta takip ve izleme sistemine göre ilerleyen günlerde çin’in başka bölgelerinden de hastaların gelebileceği duyurusu yapıldı.
19 ocak’ta, amerika birleşik devletleri’nin, washington eyaletinin, seattle kentinde, 35 yaşındaki bir erkek, 4 gündür geçmeyen öksürük ve ateş şikayeti ile hastaneye başvurdu. hasta bekleme odasına alındığında bir maske taktı. 20 dakika bekledikten sonra muayene odasına alındı. 15 ocak’ta, wuhan’dan seattle’a döndüğünü söyledi. amerikan hastalık kontrol merkezi’nin (CDC), yeni tip koronavirüs hakkındaki duyurularını duyduğunu, bu sebeple şikayetlerinin de olması üzerine doktora geldiğini açıkladı. muayenesi normaldi. 37.2c ateşi dışında başka bir olumsuzluk bulunamadı. NAAT denilen hızlı nükleik asit amplification testi ile influenza A ve B virüsleri için negatif olduğu tespit edildi. burun ve geniz sürüntüleri alındı. 48 saat sonra gelen sonuçlarda hastanın influenza A, influenza B, parainfluenza, RSV, rhinovirüs, adenovirüs ve 4 ortak insan koronavirüslerinden HKU1, NL63, 229E, ve OC4 için negatif olduğu gösterildi. hastanın seyahat öyküsü sebebiyle, yerel ve eyalet sağlık departmanları derhâl haberdar edildi. derhâl yeni numune alınarak CDC laboratuvarına numunelerin gönderildi. hasta evinde izole edilmek şartıyla, yerel sağlık birimlerinin yakın takibi altında evine gönderildi. 20 ocak’ta CDC tarafından, rRT-PCR testi sonucu hastanın koronavirüs pozitif olduğu rapor edildi. böylece amerika birleşik devletleri’nde ilk koronavirüs hastasını tespit edilmişti. hasta derhal evinden alınarak klinik gözlemine devam edilmek üzere providence bölge tıp merkezi’ne nakledildi. kendisine refakat eden tüm personel her türlü kişisel korunma ekipmanına sahip olarak çalışıyorlardı. ikinci gün, hastada hafif bir ishal başlamıştı. hastadan kan, solunum yolu ve gaita numuneleri alındı. kanda virüs tespit edilemezken, solunum yolu ve gaita örneklerinde virüs tespit edildi. hastaya semptomatik tedaviye başlandı. asetaminofen, ibuprofen ve öksürüğü için de guaifenesin verildi. hastaneye yatışın üçüncü, hastalığın yedinci gününde akciğer filminde bazı değişiklikler görülmesi üzerine oksijen tedavisine başlandı. vankomisin ve sefepim başlandı. hastaneye yatışın sekizinci, hastalığın onikinci gününde hasta tamamen iyileşti. iştahı arttı, daha sonra da taburcu edildi. bu vakanın bildirilmesi ile artık başka ülkelerden de vakalar bildirilmeye başlayacaktı.
20 ocak’ta hastalık şüphesi olanların, evde neler yapmaları gerektiği ilk defa duyuruldu. yine aynı gün dünya sağlık örgütü delegasyonu iki gün sürecek incelemeler için yola çıktı. wuhan’a indiklerinde havalimanında kendilerine kısa bir brifing verildi. çin’in aldığı önlemler bizzat gösterildi. daha sonra çinli yetkililer detaylı epidemiyolojik araştırmalar sonunda hastalığın insandan insana geçtiğini gösterdiklerini ancak daha detaylı araştırma ve testlerle bu konunun aydınlığa kavuşturulmasının gerekli olduğu söylendi. delegasyon, çin makamları ile yaklaşan çin yeni yılı ve aynı zamana denk gelen, mevsimsel grip konusunun ele aldı. el yıkamaya özen gösterilmesi, solunum hijyeni, gıda güvenliği ve çok kişinin bir araya geleceği topluluklardan kaçınılması gerektiği vurgulandı. zhongnan Hastanesi ziyaret edildi. tanı, tedavi ve izolasyon üniteleri gezildi. burada 16 sağlık çalışanın hastalığa kapıldığı görüldü. bu sebeple sağlık çalışanlarının korunması konusu öne çıktı. ertesi gün çin hükümeti delegasyonla rRT-PCR test kitleri icin gerekli primer ve probları paylaştı. çin virüsün genetik dizilimini de daha önce hızlı bir şekilde paylaşmıştı. bu primerler tüm ülkelerce virüsün tespit edilebilmesi için kullanılacak real time RT-PCR testleri için çok önemliydi. Bu arada çinli otoriteler kendi geliştirdikleri kılavuzları delegasyon ile paylaştılar. dünya sağlık örgütü ve çin hükümeti arasında güçlü işbirliği mesajları verilerek delegasyon wuhan’dan geri döndü.
aynı gün doktor li lanjuan, ilk kez karantina tedbirlerinden bahsetmeye başlamış ve sokağa çıkma sınırlamasının gerekliliğini önermişti. doktor lanjuan çok tanınmış, hem epidemiyolog hem de karaciğer hastalıkları uzmanıydı. 2003 yılındaki SARS salgınında ve 2013 kuş gribi salgınında hastalıktan korunma ve bulaşmanın kontrol altına alınması konularında ön safta yer almıştı.
bu sırada denizde: diamond princess yolcu gemisi 2,666 yolcusu ve 1,054 mürettebatıyla japonya’nın yokohama limanı’ndan güneydoğu asya gezisi için demir almıştı. daha önce 10 ocak’ta çin’in guangdong bölgesindeki shenzhen kentine yolculuk yapmış, hong kong’a döndükten sonra da 17 ocak’ta gemiye binmek için tokyo’ya uçan 80 yaşındaki bir yolcu 19 ocak’ta başlayan hafif öksürüğüne rağmen gemiye yolculuğuna başlamıştı. gezi devam ederken, 5 gün sonra 25 ocak’ta yolcu gemisi hong kong’a ulaştığında da gemiyi terk edecekti.
21 ocak’a gelindiğinde, toplam hasta sayısı 314 olmuştu. bu hastaların 309’u çin’den rapor edilmişti. toplam 6 kişi hayatını kaybetmişti. tanısı konan hastaların 16’sı sağlık çalışanıydı.
